राणा ज्यूक याद, राणा ज्यूक बाद

पुण्यतिथि 13 जून, 2020 पर विशेष

चारु तिवारी

लोककवि-गिदार हीरासिंह राणा ज्यू गीत-कविता हमेशा आम लोगनक क्वीण-कहाणि कहते रईं. गौं-गाडाक मैसनोंक जतुक ले कष्ट और संघर्ष उनूल देखीं वैं बै उनूल शब्द और कथ्य उठाईं. उनर रचनाओं में जीवनक भोगी यथार्थ छू. जीवनाक कष्ट खालि उनार आपण न्हैंत, बल्कि उ पुर जमानाक छन जनूंल उनूकों गीत-कविता लेखणांक लिजी जमीन दैछ. उनर रचनाओं विशेषता य छू कि उं समाजाक विषयों कैं भौत कसि बैर पकड़नी और लोगोंनक कष्टों और विडंबनाओं कैं उमैं शामिल करनी. उनर गीत-कविताओं में कथ्य तो छनै छिन, लेकिन आपंण उद्गार व्यक्त करणि गैर भाव लै छन. उनर रचना- संसार में शब्द छांटणैंकि कला छु तो लोगों तक पहुंचणैंकि संवेदना लै छू. आम लोगों सरोकार में रची-पगी उनरि रचनाओं क आकाश लै भौत ठुल छू. पहाड़ाक सैंणियौंक कष्ट, आम लोगोंक तकलीफ, प्रकृतिक सौंदर्य, श्रृंगारैक खूबसूरती, प्रेम-विछोहैकि कहांणि, लोक स्वरोंक सामूहिक अभिव्यक्ति, हिमालयाक संकट, व्यवस्था प्रति गुस्स, आपण हकों लिजी लड़नैक ताकत, सांचि बात दगाड़ ठाड़ हौंणैकि तरांण, हमार जीवनैकि जो लै दार्शनिकता छू उकैं इतिहास और संस्कृति बोधक साथ लोगनक बीच ल्यौंणैंकि क्षमता छू. जो लोग विपिन्न छन, मुख्यधारा बै पिछाड़ि छुट जानी उनैरि छटपटाहटों कैंलै उनर रचना आवाज दिनीं. लोकभाषाक सौंदर्य, कथ्य, शिल्प, बिम्ब, प्रतीक और शब्द चयनक साथ जब राणा ज्यू आपण मधुर कंठैल गीत गानी तो उमैं प्रकृतिक संगीत आपण आप शामिल है जां. उसी दैखि जाओ तो हीरासिंह राणा मूल रूपैल म्याल-ठ्यालांक गीतकार-गायक छन. यैं बटि उनूल आपक रचनाअेंक बिंब उठाईं. उनूल हमेशा आपूं कैं ‘गिदार’ बता. राणा ज्यू कभैं लै भौत लोकप्रिय गायक-गीतकार-कवि या कलाकार बनणंक फेर में नि पड़. यई कारण छु कि उनार कतुकै रचना भ्यार नि यै पाईं. ज्यादातर गीत रिकार्ड लै नि है पाई. जो लै रचै-गा उ सब लोक बै लिबैर लोकै कं समर्पित छू. एक फक्कड, सरल, उदार, संवेदनशील मनखी और ठोस रचनाकारक सबै गुण उनुकैं ‘गिदार’ हीरासिंह राणा बनूंनी.

हीरासिंह राणा ज्यू कैं हम कब बै जाणनूं य बतौंण भौत मुश्किल छू. उनार गीत सुण बेर हम सब ठुल हईं. यह 1976 की बात छू. हम लोग अल्माड़ जिल्लक बग्वालीपोखर इंटर कालेज में पढ़छि. हल्की सी याद छू कि राणा ज्यू आपणि किताब ‘मानिलै डानि’ लिबैर एैराछि. पैल बार उनूकैं वैं द्यखो. इस्कूल में उनूल कुछ गीत गाईं. ‘मेरि मानिलै डानी…’ और ‘लस्का कमर बांदा…’ याद छू. कुछ साल बाद 1988 में फिर राणा ज्यू आपण पुस्तक ‘मनखों पड्यौव में’ लिबैर बग्वालीपोखर आईं. फिर पढ़ाई दौरान और आंदोलनों में शामिल हौंणाक बाद उनुं दगै कतुकै कार्यक्रमों और आंदोलनों में मुलाकात होते रौंछि. उन दिनों समाजवादी नेता बिपिन त्रिपाठी और मैंके उनर एक गीत भौते भल लागछी. हम कतुक बार वीक फरमाइश करछी. उ गीत उनूल भौत कम गाछ. रिकार्ड लै नि है सक. यह गीत कैं हमार इलाकाक सुपरिचित कलाकार हरीश डोर्बी भौते मधुर स्वर और नई संगीतक साथ गांछी- ‘दिन ऊनैं और जानैं रया, हम बाटी कं चानैं रया/सांसों की धागीले आंसू का हम फूल गठ्यानै रया….’ दिल्ली औंणाक बाद उनु दगै और ले नजदीकी बढ़ने गै

हीरासिंह राणा ज्यूक रचना-यात्रा में उनर इलाक सल्टक राजनीतिक और सामाजिक चेतना क भौत ठुल प्रभाव छू. उन्नीस सौ बयालीसक ‘भारत छोड़ो आंदोलन’ म सल्टैक भौत ठुल भूमिका रै. खुमाड़ गौंक चार आंदोलनकारियौंल आपणि शहादत दे. महात्मा गांधी ज्यूल सल्ट कैं ‘कुमाऊं क बारादौली’ नाम दे. अल्माड़ जनपदौक सीमान्त विकासखंड छू सल्ट. प्राकृतिक सौन्दर्य लै परिपूर्ण एक जागि छू मानीला. मानीला कै पास डढोली गौं में 16 सितंबर, 1942 में हीरासिह राणा ज्यूक जन्म हो. उनर बौज्यूक नाम मोहन सिंह और इजक नाम नारंगी देवी छी. परिवारैक माली हालत भौत भलि नी छि. यैक कारण उनैर औपचारिक शिक्षा आठवीं तकै है सकी. उनर ज्यादा टैम दिल्ली मजै बितौ. घर में सबुहै ठुल हौंणक वील परिवारैक जिम्मेदारी लै राणा ज्यू कै ख्वार में छी. आपण रचनात्मकता कैं उनूल रामलीला मंचों बै अगिल बढ़ौण शुरू करौं. उनूल आपण पैल प्रसिद्ध गीत ‘आ लिली बाकरी लिली छू…’ 1962 में देशाक पूर्व प्रधानमंत्री लाल बहादुर शास्त्रीज्यूक उपस्थिति में गा. साल 1971 में मोहन उप्रेती ज्यूक निर्देशन में चलणीं सांस्कृतिक संस्था ‘पर्वतीय कला केन्द्र’ दगै जुड़ीं. सुप्रसिद्ध रंगकर्मी लेनिन पंत ज्यूक सहायताल राणाज्यू ‘गीत एवं नाटक प्रभाग’ नैनीतालैक टोली में भर्ती हैईं. एक कलाकाराक रूप में प्रभाग में एक साल लै नि टिक सक. बाद में ब्रजेन्द्र लाल साह ज्यूक सुझाव पर ‘नव युवक केन्द्र ताड़ीखेत’ नामैल एक रंगटोली गठन करौ. य संस्था माध्यमैल उत्तराखंडाक अलग-अलग इलाकों में कार्यक्रम प्रस्तुत करीं.

उन दिनों देशैकि प्रतिष्ठित पत्रिका ‘दिनमान’ में फिल्म और साहित्य विषयों कैं पहाडकै नेत्र सिंह रावत ज्यू देखछी, उनूं दगै राणाज्यूक मुलाकात है. रावत ज्यूल राण ज्यू कैं लिखण और गीत गांणौंक ठुल मंच प्रदान करौ. दूरदर्शनैल 1976 में आपण पैल स्वतंत्र प्रसारण शुरु करौ. नेत्र सिंह रावत ज्यूल उनुकैं दूरदर्शनक पैल दिनक कार्यक्रम प्रस्तुत करणौंक मौक दे. बाद में आकाशवाणी, दूरदर्शन और देश-विदेशाक कई मंचों बै राणा ज्यूल आपण प्रस्तुति दैईं. उनार तीन कविता-गीत संग्रै ‘प्योली और बुरांस’ (1971), ‘मानिलै डानि’ (1976) और ‘मनखों पड्यौव में’ (1987) प्रकाशित हैईं. राणाज्यूक पैल कैसेट ‘रङिल बिन्दी’ (1986) बजार में यैछ. वीक बाद ‘सौ मनों की चेारा’ (1991), ‘रंगदार मुखड़ि’ (1994), ‘हाई कमाल’ (1996), ‘त्येरि आंखि’ (2000), ‘अहा रे जमाना’ (2002) और ‘हंसनि मुखिम’ (2007) जैसी कैसेटों और सीडी में संकलित गीत श्रोताऔंल भौत पसंद करीं.

कविता-गीत संग्रै अलावा हीरासिंह राणा ज्यूल सैकड़ों गीत-कविता लिखीं, जो प्रकाशित नि है सक. कतुकै लोकप्रिय गीत छन जो उनूल मंचों बे गाईं, लेकिन रिकार्ड नि है सक. उनूल हिन्दी में लै कुछ कविता ल्येखीं. गीत ल्येखीं. अपाणैं कुछ कविताओंक हिन्दी अनुवाद लै करौ. चार नाटक लै लैखीं. उनर एक नाटक ‘स्वाधीनता आंदोलन में उत्तराखंड का योगदान’ देशाक भौत हिस्सों में 13 बार मंचित करी गौ. भारतीय मानचित्राक द्वि सौ साल पुर हौंण पर 2003 में सुप्रसिद्ध मानचित्रकार लैम्बटनै कि याद में भारत सरकारैल एक परियोजनाक तहत ‘लैम्बटन का कारंवा’ नामैल जो नाटक मंचित करौ उमैं राणा ज्यू लै भाग ल्है.

आपण पुर जीवन में संघर्षो और मूल्योंक दगाड़ चलणि राणा ज्यू दिल्ली सरकारैल जब 2019 में ‘गढ़वाली, कुमाउनी, जौनसारी भाषा अकादमी’ घोषणा करी तो राणाज्यू कैं वीक पैल उपाध्यक्ष मनोनीत करौ. कुमाउनी लोक साहित्य कैं आपण भौत ठुल योगदान दिणीं जनकवि राणा ज्यूक 13 जून, 2020 हैं निधन है पडा़ै.

हीरासिंह राणा ज्यूक गीत-कविता सिर्फ मनोरंजन नि करन, बल्कि उनुमैं पाठकों कैं भितैर तक झकझोर द्यणैंक क्षमता छू. आंदोलित कर सकणैंकि चेतना छू. उनर पैल किवता संग्रै ‘प्योली और बुरांस’ प्रकाशित हौ. उभत राणाज्यूक उमर केवल तीस साल है बेर कम छी. संग्रै में संग्रहित रचनाओंकि परिपक्वताल उनर कविताओंक गहरी तक पैठ कैं देख बै समझी जै सकौं. यूं कविताओंल कतई नि लागन कि यौ कविक पैल कविता संग्रै छू. इमैं ज्यादातर कविता देशप्रेम और आपण जन्मभूमि पर रची छन. उनार कविताओंक बिंब और प्रतीक बतौनी कि उनूल कतुक गूढ़ताक दगै आपण रचना-यात्रा शुरू करी. यकैं जन्मभूमि पर लिखी एक गीतैल समझी जै सकौं-

अजुठी उज्याइ, रतब्यौंणै की रुपसा उदंकार,
किरण सुनका झलकै बे कैं त्यर स्यौनि सिंगार
धौं चरण त्यर सागर मणि मौत्यों लै हरदम.

य गीत में ‘अजुठी उज्याइ तरब्यौंणे की रुपसा उदंकार’ जास उपमान और शब्द चयन अद्भुत छन. राणा ज्यूल देशकि आजादीक उपमा यसि रत्ते दगै करी, जैक उज्याव आई जुठ नि हैरोय. यसि क्वै रत्तियैक कल्पना अचंभित करणीं छू. भारतैक बहुरंगी चित्र कैं बतौंणक लिजी उनूल बता कि रत्तीयक उगणी सूरज आपण पैल किरणैल भारत माताक मांग भरों. सागर त्यर खुटा कैं मातियौंल धूंछ. हीरासिंह राणा ज्यूक एक सुप्रसिद्ध गीत छु- ‘लस्का कमर बांदा, हिम्मता का साथा/ फिर भोला उज्याली हौली, कां लै रलीं राता.’ य गीत में विचार, संघर्ष, उम्मीद और जीतक लिजि जो आग्रह छु वू बतौं कि हीरासिंह राणाज्यूक रचनाओं में आम लोगनक हकों लिजी लड़ने प्रेरणा दिणीं चेतना भौत शुरू बै छी-

हण चैं मनम हौंस छु क्या चीज घबराणौं
धरि घुटि अगीला फिरी के पछिला आंणों
छौ आपण हातौं मजा तकदीर बनाणौं
जब क्वै मानो बाता, खुट-हात फौलादा
शीर पांणिकी वां फुटैली, मारुल जां राता.

राणा ज्यूक य गीत एक टैम पर उत्तराखंडक आंदोेलनोंक शीर्षक गीत बन गौछि. उनर एक गीत छु ‘हम पीड़ लुकानै रया.’ य गीत में बिंब, प्रतीक, शिल्प, अलंकार और शब्द चयन अद्भुत छन- ‘दिन आनै-जानै रया/हम बाटी कैं चानै रया/सांसों की धागिले आंसों का/हम फूल गठ्यानै रया.’ य गीत में सांसों क धागैल आंसूक फूल गठ्यौण अकल्पनीय प्रतीक छू. जीवनाक विडंबनाओं और संघर्षों बे निकली आवाजों में इतुक गैर पीड़ कैं हीरासिंह राणा ज्यू समझ सकनी-

खुशी बाधइ जब निझूली, गङरथौं कुपई निफुली,
हियै की बांजी धर्ती कणीं, आंसौं लै भिजानैं रया.

जब खुशीक बादौव नि बरस, मन में जो स्वींण पाली छि वीक कली नि खिल, तो हमूल निराश हैबेर आपण आंसूल बांजि धरती कैं भिजै दे.

हीरासिंह राणा ज्यूक एक प्रतिनिधि कविता छू- ‘हिरदी पीड़.’ समाजाक आखिरी लैन में ठाड़ हैई लोगनैक पीड़ कैं भौते गहराई में उतर बैर रची य गीताक दार्शनिक पक्ष देखण लैक छू-

चढ़न सूरज कणि अरग चढ़ानी,
बड़नी डाई कैंणि पांणि प्यवानी.
निगह्र्याई रात कैले नि देखी
चायो सबुलैं राती उज्यांणी.

य गीत में ‘निह्र्याई’ शब्द राणा ज्यूक शब्द चयन और कथ्य पर उनर मजबूत पकड़ कैं बतौं. असल में य खालि एक काई रात न्हैंत. यैसि गहरी कष्टों ल भरि रात छू जैकैं आसानील नि देखि जै सकन. वीक लिजी उतुकै पीड़ म उतरण पणौं. लोगन में कष्टभरी रातक बाद एक यस रत्तियक उम्मीद छू जो उनर जीवन में उज्याव ल्हिबेर आल. राणाज्यू हर कष्टभरी रात कैं आपण जीवन में एैसिक शामिल कर लिन्ही कि उ हर नई रत्तिब्याणैंक आस जगौं. उनैरि य आस में भौत अघिल तक हिट सकणीं चेतना छू. य चेतना कैं समझणांक लिजी एक दृष्टि लै चैंछ. हम कै सकनूं कि राणा ज्यू शब्दों और भावों दगडै दृष्टिक साथ चलणीं कवि लै छन. जीवनाक संघर्षों दगै लड़नी, अपाण स्वैंणाक कुचलते देखणीं समाज कैं भौत बार दिन मजिक उज्याव लै अन्यार जस लागूं. कतुक लोगों लिजी तो यौ उज्याव मृगमरीचिका जस लै है जांछ-

घाम छनै अन्यार द्यखौ हमूलै,
पाउ-पौशू हम गरदिशुलै.
हैंसैं हैं मन कौं हैंसूं कसिका,
बिपति लै पाडौ रूणैंकि बांणी.

आम लोगनैक तकलीफों कैं इतुक पीड़ैकि साथ धरणैंक कला राणा ज्यू कैं औरों है अलग करीं. य पीड़ कैं राणा ज्यू ‘गरीबै चैली ख्वट डबला’ कविता में व्यक्त करनी. पहाड़ाक गौंनूक गरीबी-लाचारी बैटिक पैद हई निराशा मजैं आम आदिम भौते स्वैंण बुंणबेर आपण एक ठुल संसार बणै द्यौं. आम लोगनैक परिस्थितियों चलते कसिक वीक उम्मीद बिखरनी-टुटनी उकैं पकड़नैकि संवेदना हमेशा हीरासिंह राणा ज्यूक कविताओं में छू. टाल हालि कपड़ों में गरीबैक चेलिक पास एक डबलौक सिक्क छू. उ इकैं लिबैर भौते रौंती रै. हावम उणनैं. वीक खुट जमीन में न्हैंत. आपण हातम उ सिक्क कैं कसबेर पकड़ बेर उ दुकान में जैंछ. गांणिमाणि लगैं कि य डबलैल उ पुर दुनि कैं खरीद सकैं. आपण इजाक लिजी चरेऊ, बौज्यूक जिली साफा, छ्वाट भैक लिजी खिलौंण, ठुल दादीक लिजी मुरुलि, भौजीक लिजी नौ पल्ले जंजीर खरीद सकीं. आपण गौरुक छोटी बाछिक गाव में बादणांक लिजी एक घंटी लै खरीदण चांछ. वील य डबलक सिक्क में आपण भौत ठुल दुनी बसै है. उ समझीं कि दुनी में जो लै सबुहैं भलि चीज छू उकैं खरीद ल्हैलि. उ आजि य सब सोच बेर बुदबुदै रैछि. आपण स्वैंणोंक एक नई दुनी बसौंण रै छि. दुकानदारैल वीक भावों कैं समझबेर वीक झगुली में मूंगफली-चणांक कुछ दांण धरते हुए बता कि त्यर सिक्क ख्वट छू. फाटि झगुलि बे सब मूंगफली और चांण जमीन में बिखर गईं-

इजैं हैं चर्यो, बौज्यू हैं टांकौं,
नान भुलि मरिय छुण मुण्यांकौं.
एक मुरुली दाज्यू हैं दिह्यो,
भौजि हैं जंजीर जो हौ नौ पला.
बांकि रैहै गेछ गोठै कि बाछि,
घानि दि दिना त बड़ै दया छी.

राणा ज्यू जीवन भर अभावों बीच संघर्ष करते रईं. उनूल कभैं आपण संघर्षों कैं मुसीबतक रूप में नि द्येख, बल्कि उनुकैं सब लोगोंक आवाज बणै दे जो परिस्थितियों दगै लड़ते रौनी. ‘घाम गयौ धारमा’ यस्सै एक गीत छू-

गय नना इस्कूलमा, जस पौथिला घोलमा,
क्वै नानी उमर बै रौया, रात-दिना बौलमा.
ल्येखि ननौं ले पाटी, आपण-आपण बाटी,
कैक भागम कलमा चली, कैल खनी छौ माटी.

‘कौतिकौ थौ’ हीरासिंह राणा ज्यूक श्रेष्ठ रचनाओं में एक छू. समाजक मनोविज्ञान कैं ध्यान में धरि बेर य कविता कैं जसि बुण राखों उ देखंण लैक छू-

पुरण ‘घौ’ फिरी गय उच्येड़ी,
हैंसि खितकर आंसौं रौ में.
जुग बिता आजी लैं बितिला,
हनैं रैंल म्यर घौ हिकौ में.
तुम गया पर मैं कथां जौं,
हौय तो आंखर कौतिकौ थौ में.

कौतिक में आपण जांणी-पहचांणी भौते लोंगनक जमघट. साल म एक बार यह जमीन पर लागंणि कौतिक में एक अलगै उन्मुक्तता छू. दूर गौं-गाड़ बे मिलहूं औंणि सबूंक मिली-जुली सुख-दुख छन. कौतिक रौंत में नाचणिं-गाणीं लोगोंन कैं कौतिक थौ सालों बे देखणौं. उकैं लागूं कि जब लै य कौतिक हों सब म्यर घौनूं कैं सेकनी. एक-द्वि दिन बाद जब य मायावी भीड़ छंट जैंछ तो कौतक्यार आपण-आपण घरौं हैं ल्है जानी. कौतक्यारौंल आबाद कौतिकौ थौ फिर वीरान है जां. कौतिको थौ यस प्रतीक छू जो समाजक बीच में लै आदिमक अकेलापन कैं व्यक्त करूं.

राणा ज्यूक एक प्रसिद्ध गीत छू- ‘आ लिली बाकरी लिली छ्यू….’ साठक दशक में आकाशवाणी लखनऊ बटि ‘उत्तरायण’ कार्यक्रम में सुप्रसिद्ध लोक गायिका बीना तिवारी ज्यूक आवाज में य गीत कैं श्रोताऔंल भौत पसंद करौ. राणा ज्यू बतौंछि कि य उनर पैल गीत छी. भारतरत्न गोविन्दबल्लभ पंतज्यूक जयन्ती पर 1962 में दिल्ली में एक कार्यक्रम में पैल बार उनूल य गीत गा. यैक लिजी भौते मेहनत करी. लाल किल्ल बटि चार बकार किराय पर ल्याईं और चीड़ाक ठिठ और हरी पत्तौंल स्टेज सजाछ. कार्यक्रम में पूर्व प्रधानमंत्री लाल बहादुर शास्त्री लै मौजूद छी. शास्त्री ज्यू गीत तो उतुक नि समझ पाय, लेकिन भाव समझ बेर गीतैक भौत तारीफ करी. गोविन्दबल्लभ पंतज्यूक घरवाईक आंखों में आंसु ये पड़ीं. बाकर और वीक गुसैंक माध्यमैल प्रकृति और समाजाक अन्तर्सबंधों कैं देखणैंक य अद्भुत दृष्टि छू. राणा ज्यूक गीतों में मनुष्य और मनुष्येक वेदना अलावा बकार-बैल जास पालतू जानवर लै छन. बाकर और ग्वावक सुख-दुख, हंसी-खुशी साझा छन. बकारौक लिजी ग्वावैकि जिम्मेदारी और बाकर दगै वीक आत्मीयता य गीत में देखि जांछ. बाकर ग्वावक लिजी एक पालतू पशु न्हैंत, बल्कि वीक दगड़ि छू-

जब निखया मैंल बुधुआ, मेरि बाकरिल गोव,
ग्वेलदेरांणी द्विय डबला भेंट चढौंला भौव.
हम ग्वलों की त्वी छै देवी और कहैं कू…कू,
आ लिली बाकरी लिली छ्यू…छ्यू….

हीरासिंह राणा ज्यूक एक भौते प्रसिद्ध गीत छू- ‘हाय…हाय रे मिजाता.’ कथ्य, शिल्प, बिंब, प्रतीक और कोमल भावों साथ प्रकृतिक यस चित्रण राणा ज्यू कर सकनीं. उनर गीतों में प्रकृतिक सौंदर्य प्रकृति प्रदत्त छू. य स्वाभाविक रूपैल उनर रचनाओं में ऐ जांछ. मानिलै डानि बे हिमालयौक उ छटा विस्तार छू जां उ आपण रूप-यौवन कैं बदलते रौं. बुरांसक फूलों दगड़, बांज-चीड़ौंक बणों बे निकलणीं संगीत बटिक, गाड़-गध्यार, छीड़ोंक कल-कल करणीं आवाजैल, उच्च हिवांल-कांठीक बुग्यालों बे ल्हिबेर हरी-भरी डान-कान सब प्रकृतिक बसाई छू. प्रकृतिक तमाम बिंब राणा ज्यूल य गीत में शामिल करी छन. सही मायनों म राणाज्यू सौन्दर्यक कवि छन. प्रकृति और नारीक सौदर्यक नई उपमान कसी गढ़ी जानी य गीत वीक उदाहरण छू-

रङिल बिंदी घाघरि काई, धोती लाल किनार वाई,
आय हाय रे मिजाता, आई होइ रे मिजाता.
एक हाति दातुलि छौ एक हात ऐना,
नौ पाटै घाघरि परा रेशमियां चैना.

य गीत कैं भले ही नारी सौंदर्य दगै जोड़ बे देखि जां, लेकिन यो प्रकृतिक सम्मोहन छू, प्रकृति दगै अनुराग छू. पूर्णिमाक जून हिमालयैक ख्वर पर बिंदी छू. हिवांल-कांठीक काव घ्यर घाघरोक प्रतीक छू. सुकिल हिमालयौक तली बे पड़नी लालिमा साड़िक किनारौक प्रतीक छू. हिमालयी नारीक सौंदर्य और श्रम कैं निरूपित करणीं एक यस बिंब छू जमैं प्रेम, श्रम, संघर्ष, सौंदर्य, संवेदना, सदभाव और समभाव शामिल छू.

हीरासिंह राणा ज्यूक दूसर कविता संग्रै छु ‘मानिलै डानि.’ य संग्रै में उनर एक सुप्रसिद्ध गीत छू- ‘म्यर मानिलै डानि….’ य गीत भले ही मां मानिला देवी स्तुति छू, लेकिन य गीतक भाव राणा ज्यूक कविता यात्राक दिशा कैं बतौं. प्रार्थना में उनूल मां मानिला हैं महाविद्यालय बनौंण लिजी बिनती करी छू. यैल समझी जै सकौं कि उनार गीतों में सामाजिक सरोकारों लिजी कतु जागि छू-

इंटरा करौछ त्वीलै ‘काठौ’ कौ इस्कूल
डिगरी कौलेज देवी ख्यलौं हरौ झूल
सब नान चैरई नानी, हम त्येरि बलाई ल्युंल.

हीरासिंह राणा ज्यूल आखिरी पद में आपण परिचय दिबैर साबित करौ कि उं आपुकैं ‘गिदार’ किलै माननी-

मैं छू ‘हिरू’ डढोई कौ पीडै की गढोई,
त्य खुटां तब ल्यै रौं यो पीडै कैं बटोई
मेरि बिनती जये मानी, हम त्येरि बलाई ल्युंल.

क्वै आपण पीडैकि इतुक ठुल गढोई बने सकौं, य एक अकल्पनीय बिंब छू. आपण पीडैकि उपमा एक घासैक गढोई दगै करण, जमैं कतुकैं पुल होंनी. एक घासक पुल में भौते तिनाण छन. हजारों तिनड़ा कैं मिलै बेर एक गढोई बनीं. राणा ज्यूक य दुखैकि गढोई उनैरि न्हैत, पुर समाजाक संकट उनरा छन. यैक लिजी उनूल कौ कि मि समाजाक सारे कष्टोंक गढोई माताक चरणों में ल्है रयौ. उनूल आमजन दगै य जुड़ाव कैं अपनी रचना-यात्रा में हमेशा कस बेर पकड़ो.

राणा ज्यूक तीसर कविता संग्रै ‘मनखों पड्यौव में’ 1987 में प्रकाशित हो. य संग्रै में एक गीतकार और गायक है भ्यार निकल बेर उनूल कवि रूप में आपण नई परिचय करा. ‘मनखों पड़ाव में’ आपण निजी कष्टों जागि कैं सामाजिक विसंगतियों और विद्रूपताओं कैं ज्यादा जागि मिली. राणा ज्यूक कविताओं में प्रकृतिक सौंदर्य और भावोंक कोमलता छू. ‘फूल टिपो-टिपो हैरे’ कविता में उनूल प्रकृति कैं कथ्य बनै बेर योस शिल्प गढ़ो कि राणा ज्यू प्रकृतिक सच्च उपासक और अनुरागी लागनी. उनुकैं उन फूलों कैं तोड़न में लै कसक लागीं जनुकैं तोड़ बेर गौंपन फुलदेईक त्यौहार मनाई जांछ. राणा ज्यूकैं लागौं कि फुलवारी बे फूल तोड़नी पुज्यारि फूलों दगै मनमानी करणौं. पुज्यारिक फूल तोड़न कैं लिबेर उनार भाव यास किस्माक छन कि फूलोंक राजा-रानी सहमी हुई छन. जो खिलती कली छन उनर रंग उड़ गो. डाई-बोट सब कंपकपानी. प्रकृतिक प्रति उनैरि उदारता कविता में फूट पड़ी-

ह्यौ अैगो पुज्यारि द्यखौ थैं, कैकैं टिपूं ज्यांणी,
चुप्प छना रजा फूलों का, चुप्प फूलों की राणी.
हर कुपईक रङ उढैगो, कैकैं मलासों मैं,
नौल-कुपव लग-लगै रैं.

हीरा सिंह राणा ज्यूक रचनाओंक सबूहैं मजबूत पक्ष छू पहाड़ैक सैंणियोंक कष्टपूर्ण जीवन कैं उकैरण. उनर रचना संसारोक एक ठुल हिस्स पहाड़ाक सैंणियों पर केन्द्रित छू. उनूल पहाड़ाक सैंणियोंक वेदना कैं जो दृष्टिल देखौ वील उनर सृजनता कैं नई आयाम दे. सबै रचनाओं मैं पहाड़ाक सैंडियोंक सौंदर्य, संकट, साहस, श्रम, संघर्ष, जिजीविषा, कोमलता और ममतामयी रूप भौत गैर समझक साथ अभिव्यक्त छन. ‘दुल्हैंणि’ कविताक एक चित्र देखो-

चंचल बाली उमर उछांण लागि घाम जसी,
शर्मेकि क्वेखिम लुकिग्ये क्वे बदनाम जसी.
बखतैल मारि सिक्वोड़िल खैंचि लग्याम जसी,
मैतैकि मुलिकि रै हैगै बस्स एक फाम जसी.

राणा ज्यूक एक कविता ‘महेड़ी’ में पहाडैक सैंणियोंक वास्तविक चित्र उभरों. पहाडाक सैंणियोंक कष्ट समाजवादी छन. गरीब और अमीर सैंणियोंक संकट एक जस्सै छन. न भल खांण, न पहनण, न ओढन, न बिछोंण. कलम-दवात कभैं पकड़ि ना. त्यागैकि एैसि प्रतिमूर्ति कि घर-बण सबै जिम्मेदारी निभाते हुए परदेश में जाई मैंस और बच्चोंक जिम्मेदारी लै वीकै ख्वार में छू-

भ्योव पखाडौं का गीद गहानैं,
खेतों का बीचम बिणै बजानैं.
नङडि खुट्यां मा बुड़िया कानी,
च्यापिंछ पीडै़ कैंक्ये नि चितानी.
पहाड़ा सैंणियोंक तप और त्याग,
आफि बणाय जैल आपैंण भाग.

राणा ज्यूक एक प्रसिद्ध गीत छू ‘अजकाल हैरे ज्वाना.’ य गीत में राणा ज्यूल प्रेम कैं उपासनाक चीज बता. हालांकि उनूल य गीत देशक आजादीक यौवन पर लिखौ. सल्ट में खुमाड़ाक शहीदोंक लिजी बनी स्मारक कैं प्रतीक बनै बेर उनूल नारीक सौंदर्य कैं आजादीक उन्मुक्तता दगै जोड़ बेर अद्भुत बिंब बना-

यौ रूप क्यछ यौ जोभन, भरमत्त हैरैं सब्ब,
म्यर गौं-गाड़का नान-तिन, त्यर भक्त हैरैं सब्ब.
हिट थापि दयुं त्यौरौ थाना म्येरि नौली पराणा..

‘गीत कस ल्येखूं’ कविता में हीरासिंह राणा ज्यूक पुर रचना-संसारोक विस्तार मिलूं. उनर पास अलग-अलग किस्माक गीत छन. महलोंक, टुटी छानाक, सुन-चांदीक, टुटि भान-कुनांक. भौते गीत छन जनुमैं हम समाजैक पीड़ देख सकनूं. बताओ तो कस गीत ल्येखूं? द्वि डबल में बिचाणीं ज्वानीक गीत जै ल्येखूं या द्याप्त पुजणां लिजी मंदिरों बेची गैई घंटीक गीत ल्येखूं! राणा ज्यू पुछनि कि अभावोंक बीच में घरोक एक कुंण में भुखैल जो मरि गो उ गरीबोक बिना कफनैक लाशक गीत ल्येखूं! जोभन में भरी बानैक गीत ल्येखूं, जो गाव में हंसुलि, नाख में नथुलि, ख्वार में मांग टीका, गलोबंद और हाथों में पौंजी पैरी ब्योलिक गीत ल्येखूं या उ बेबस सैंणिक गीत ल्येखूं जैक ख्वारम बे बिन्दी झड़ गै-

छैं बाणी-बाणिका गीदा,
ठुलीका-नानिका गीदा.
छैं तिपुर महलों का गीदा
छैं टुटिया छानिका गीदा
सुनाका-चांदी का गीदा
छैं फुटिया भानि का गीदा.

हीरासिंह राणा ज्यूक गीत-कविताओं में समसामयिक सवाल लै भौत प्रमुखता उठी छन. उत्तराखंड में चली कई आंदोलनों में एक संस्कृतिकर्मी रूप में उं लगातार सक्रिय रईं. कतुकै आंदोलनों में न केवल उनूल गीत गाई, बल्कि उनुमैं शामिल लै हयीं. जिन सवालोंक जबावक जिली राज्य बनौ, उं स्वैंण पुर नि होणैंक पीड़ हमेशा उनर मन में छी. आपण चिंता उनूल एक गीतक माध्यमैल व्यक्त करी-

त्यर पहाड़, म्यर पहाड़
रौय दुःखों कौ ड्यर पहाड़
बुजर्गौंले ज्वौड़ पहाड़
राजनीतिलै ट्वौड़ पहाड़
ठ्यकदारौं लै फ्वौड़ पहाड़
नानतिना लै छ्वौड़ पहाड़.

उत्तराखंड राज्य आंदोलनक दौरान मुजफ्फरनगर कांड बे दुखी हैबेर उनूल एक भौत चेतनायुक्त गीत ल्यखौ-

उत्तराखंडक रैणी हम
सीमाओं पर ठड़ी हम
जबलै देशम लडैं़ लागि
पैल गोई खणीं हम
हम छौं देशैकि ठाड़ि मुनइ
तबजै हम उदंगार हौईं.

सामाजिक और राजनीतिक सवालों पर लै उनूल भौत गीत-कविता ल्यैखीं-

अहा रे जमाना, ओहो रे जमाना
त्विल आपण रङम रङा, कै बुड़ा क्यै ज्वाना
सब्बों हैबेर ठुल्ल हैगो दुनि मजी पैंस
पैंसों की जागर लैरै छौ, नाचणई मैंस
नै कैकौ ईमान रौय, न कैकी जुबाना.

हीरासिंह राणा ज्यूल प्रेम-सौंदर्य पर लै भौत गीत-कविता रचीं-आईं. उनर एक गीत म बिंब और प्रतीक देखण लैक छन-

बुरांसे कि फुली डइ जसी, क्य रंगदार छै तू
कार्तिकी मौ जसि, क्य रसदार छै तू
कैदार पुन्यौंकि, उदंकार जून
कसम से हजारों में एक छाजिंछै ऐ.

श्रंृगाराक गीतों में प्रेम निवेदन कैं लै जो शालीनताल उनूल प्रस्तुत करौ, उ प्रेमक प्रति उनर समर्पण को बतौं-

जरा भीं चहाथैं अगासम क्य छा ए
मुए बलबलानै इतुक नै उढ़ा ए
कभणि बै मैं चेरौं यों त्यर बाट-घटा कैं
कतुक छुटि गईं आजि यौ फिरि नौ जनम छौ.

राणा ज्यूल पर्यावरण, साक्षरता, नशामुक्ति, सामाजिक चेतना जास भौत विषयों पर आपण गीत-कविता लेखीं. कुमाउनी त्योहारों में प्रकृति, लोक परंपराओं में विज्ञान पर लै उनूल भौत कविता लैखीं. गीत-कविताओं अलावा राणा ज्यूल ‘ग्वैल लीला’, ‘कुमाऊं की बारादौली सल्ट’, ‘स्वाधीनता आंदोलन में उत्तराखंड का योगदान’ और उत्तराखंडःएक संघर्ष यात्रा’ नामैल चार नाटक लै ल्येखीं.

आज राणाज्यूक पुण्यतिथि छू. उनुुकू विनम्र श्रद्धांजलि.

Share this:

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *